شورش و جنگ

نجیب‌الله: آخرین تلاش برای یک دولت متحد و مدرن

پس از سقوط ببرک کارمل، داکتر محمد نجیب‌الله به قدرت رسید — چهره‌ای پیچیده و جنجال‌برانگیز. یک کمونیست سرسخت و رئیس استخبارات افغانستان (خاد) که به‌خاطر رویکرد سخت‌گیرانه و خشن‌اش به‌نام “قصاب کابل” شهرت یافت. با این حال، این نیز حقیقت دارد که او آخرین رهبری بود که دیدگاهی روشن برای ساختن یک دولت یک‌پارچه در افغانستان داشت. دوران او به‌عنوان رئیس خاد، مملو از شکنجه، اعدام‌های فراقانونی و سرکوب سیاسی بود. مکان‌هایی چون پولیگون پل‌چرخی به نماد ظلم دولت بدل شدند. او به‌خاطر همین تاکتیک‌ها بدنام شد، اما آنچه اغلب نادیده گرفته می‌شود این است که هم‌زمان، او علیه فساد، هرج‌ومرج داخلی و رشد افراط‌گرایی مذهبی نیز مبارزه آغاز کرده بود. نجیب‌الله تهدید شورشیان تحت حمایت پاکستان را عمیقاً درک می‌کرد و در برابر آن هم دست به اقدامات نظامی زد و هم برای دولت‌سازی تلاش کرد. پروژه “آشتی ملی” او، که در سال‌های پایانی ریاست‌جمهوری‌اش آغاز شد، شاید واقعی‌ترین تلاش برای یکپارچه‌سازی صحنه سیاسیِ تکه‌تکه‌شده افغانستان بود. اما این تلاش خیلی دیر آغاز شده بود. مجاهدین دیگر صرفاً شورشی نبودند — آن‌ها به نیروهایی تبدیل شده بودند که با حمایت گسترده خارجی تقویت شده و تعهد ایدئولوژیک‌شان چنان عمیق بود که پذیرش مصالحه سیاسی برای‌شان ناممکن به نظر می‌رسید. نجیب‌الله به این حقیقت نیز پی برده بود که بسیاری نمی‌خواستند آن را علناً بیان کنند: افغانستان بدون یک حکومت مرکزی نیرومند قادر به بقا نیست. صدای او برای وحدت ملی — که شباهتی به تجربه‌های تاریخی دولت‌سازی در ایران رضا شاه و ترکیه آتاترک داشت — تلاشی بود برای ایجاد یک کشور متحد در برابر تجزیه قبیله‌ای و مداخله خارجی. اما افغانستان فاقد شرایط اساسی برای موفقیت بود — از جمله وحدت قانونی و بنیادی، استقلال اقتصادی، و ارتشی ملی و وفادار.

مهم‌تر از همه، این کشور فضای سیاسی لازم را نداشت تا اختلافات را از راه مصالحه سیاسی، نه خشونت، حل‌وفصل کند. 

ملتِ بی‌مرکز

تا سال ۱۹۸۷، افغانستان در طول بیش از یک دهه، شاهد چهار کودتا بود. چنین انتقال‌های قدرت نظامی، نشان‌دهنده شکنندگی و ضعف ساختاری دولت افغانستان بود. نبود نهادهای مدنی فعال و پایه‌های دموکراتیک به این معنا بود که قدرت نه بر اساس رأی مردم یا قانون اساسی، بلکه حول افراد، گروه‌ها و نفوذ خارجی می‌چرخید. حاصل این دوره، کشوری بود که حاکمیتش تنها به‌صورت اسمی باقی مانده بود، و شهروندانش میان برنامه‌های خارجی و گسست‌های داخلی سرگردان بودند. در همین دوران، تخم‌هایی که کاشته شدند — مشروعیت‌بخشی به افراط‌گرایی توسط قدرت‌های خارجی، نظامی‌سازی سیاست، و قومی‌سازی حکومت‌داری — بعدها به جنگ‌هایی تبدیل شدند که تا امروز افغانستان را در چنگ خود دارند. حتی امروز، وقتی تحلیلگران به سقوط جمهوریت در سال ۲۰۲۱ و بازگشت طالبان می‌نگرند، نباید فراموش کنیم که این رویدادها ناگهانی نبودند، بلکه فصل‌های پایانی یک روند طولانی و مداوم بودند — روندی که ریشه‌های آن تا تصمیم‌های گرفته‌شده در دهه ۱۹۸۰ برمی‌گردد.

مبارزه افغانستان تنها یک جنگ فزیکی نبود، بلکه نبردی بر سر هویت بود: چه کسی این ملت را تعریف می‌کند؟ و برای چه کسانی؟

توافقات جینوا و خیال صلح: ۱۹۸۸–۱۹۸۹

در اپریل ۱۹۸۸، توافق‌نامه‌های صلح جینوا میان افغانستان، اتحاد شوروی، ایالات متحده و پاکستان، به‌عنوان یک دستاورد مهم دیپلوماتیک معرفی شدند. این توافقات منجر به اعلام رسمی خروج نیروهای شوروی شد، که این روند تا ۱۵ فبروری ۱۹۸۹ کامل گردید، و به این ترتیب، پایان رسمی نزدیک به ده سال اشغال رقم خورد. برای بسیاری از ناظران بین‌المللی، این پایان نمادینی بر بحران‌های جنگ سرد در منطقه بود. اما برای افغان‌ها، این تنها آغاز یک تجزیه عمیق‌تر بود. با وجود آن‌که طرح “آشتی ملی” داکتر نجیب‌الله هدف داشت تا گروه‌های قومی، سیاسی و مذهبی را زیر چتر یک هویت ملی گرد هم آورد، اما نیروهایی که در برابر او قرار داشتند — چه داخلی و چه خارجی — بسیار نیرومند و در اهداف‌شان مصمم بودند. مجاهدین، با وجود اختلافات درونی، مسلح و وابسته به حمایت‌های بیرونی مانند پاکستان و عربستان سعودی بودند. برای آنان، آشتی به معنای مصالحه سیاسی نبود، بلکه نشانه‌ای از شکست بود. پس از خروج شوروی، با وجود انزوای حکومت نجیب‌الله، او هنوز مقاومت می‌کرد. این، فرصتی از دست‌رفته برای مذاکره بود — به‌ویژه آن‌که نجیب‌الله به‌صورت پیوسته هشدار می‌داد که انتقال قدرت بدون تفاهم، عواقب خونینی در پی خواهد داشت. سخن معروف او — “اگر قدرت به حکومتی انتقال نیابد که همه افغان‌ها آن را بپذیرند، قتل‌عام رخ خواهد داد” — صرفاً یک بیان احساساتی نبود، بلکه تحلیلی دقیق و روشن از وضعیت متشنج سیاسی افغانستان بود.

اما جهان این هشدار را نادیده گرفت.